arystoteles_etyka

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

6. Decyzje człowieka są zależne od jego woli
Przyjmijmy więc inny punkt wyjścia dla obecnych rozważań. W istocie
wszystkie byty są zgodnie z naturą pewnego rodzaju pierwszymi zasadami; dlatego
każdy może zrodzić wiele takich samych istot, jak np. człowiek ludzi i w ogóle
istota żyjąca istoty żyjące, a roślina rośliny. A prócz tego jednak tylko człowiek
spośród istot żyjących jest sprawcą pewnego działania, gdyż o żadnej innej istocie
nie można powiedzieć, że działa. Bo wśród pierwszych zasad, te, które mają taką
zdolność, że stanowią pierwotne zródło ruchu, określa się terminem zasada"
w ścisłym sensie, ale najsłuszniej te, które nie mogą ulec zmianie. Właśnie bóg
rządzi zgodnie z tego rodzaju zasadą. Ale pierwszych zasad nie podlegających
zmianie, np. pierwszych zasad matematycznych, nie uważa się za pierwsze zasady
w ścisłym tego słowa znaczeniu, choć przecież używa się tego określenia ze
względu na podobieństwo, gdyż i w tym przypadku, jeżeli pierwsza zasada ulega
zmianie, zmieniają się oczywiście wszystkie twierdzenia [oparte na tej zasadzie],
ale one same w stosunku do siebie się nie zmieniają tak, aby jedno znosiło drugie,
39
Przyjmuję tekst Dirlmeiera (Et. eud., s. 265), który w miejsce �� przyjmuje [��]
�� (por. 1221 b 15).
40
Por. 1220 b 38-1221 a 12.
41
Por. 1249 a 21 nn.
chyba że znosi się założenie i tym samym przeprowadza się dowód. Człowiek jest
pierwszą zasadą określonego ruchu, bo działanie jest ruchem. Skoro zatem, jak
w innych sprawach, pierwsza zasada jest przyczyną tych rzeczy, które zawdzięczają
jej istnienie i powstanie, musimy nad tym pomyśleć, jak przy dowodach. Bo jeżeli
tak jest, że kiedy trójkąt ma dwa kąty proste, czworokąt musi mieć cztery kąty
proste, to oczywistą przyczyną jest fakt, iż trójkąt ma dwa kąty proste. A jeżeli
trójkąt ulegnie zmianie, to musi zmienić się i czworokąt, np. gdyby trójkąt miał trzy
kąty proste, to czworokąt musiałby mieć sześć, gdyby cztery, to osiem, a jeśliby
trójkąt nie zmienił się i pozostał taki, jaki jest, to z konieczności i czworokąt taki
pozostanie, jaki jest. Ale z Analityk wynika42, że to, nad czym się zastanawiamy, ma
cechy konieczności. Teraz jednak nie możemy ani tego całkiem pominąć, ani
dokładnie tego omówić, z tym wyjątkiem, że jeżeli nie ma innej przyczyny, iż trójkąt
posiada tego rodzaju właściwości, to ten fakt jest pewnego rodzaju pierwszą zasadą
i przyczyną tego, co będzie potem. Z tego wynika: jeżeli niektóre spośród
istniejących rzeczy są zdolne przybrać postać przeciwną, muszą również ich
pierwsze zasady posiadać tego rodzaju właściwości, bo to, co wynika z konieczności,
to jest konieczne, natomiast co wywodzi się ze wspomnianych pierwszych zasad, to
może przyjąć postać przeciwną. A dla rzeczy, które zależą od samych ludzi, a takich
jest większość, sami ludzie są pierwszymi zasadami. Z tego wynika jasno, że dla
czynów, dla których człowiek jest pierwszą zasadą i jest ich sprawcą, jest możliwe,
że one się pojawią albo się nie pojawią, i że to od samego człowieka zależy, czy one
się pojawią, czy nie, o ile on zdecyduje, aby się pojawiły, bądz nie pojawiły. Ale co
zależy od samego człowieka, czy on tego dokona, czy nie dokona, tego on sam jest
przyczyną, a jeżeli jest przyczyną, to od niego zależy.
Skoro jednak doskonałość etyczna i niegodziwość, i czyny, dokonane dzięki
nim, jedne zasługują na pochwałę, a inne na naganę (gani się i chwali się nie to,
co istnieje z powodu konieczności bądz przypadku, bądz z natury, ale to, czego
my sami jesteśmy przyczyną43; bo czego ktoś inny jest przyczyną, za to tamten
otrzymuje naganę i pochwałę), jest jasne, że i doskonałość, i niegodziwość tyczą
się tych czynów, których człowiek osobiście jest przyczyną i dla których jest
pierwszą zasadą. A zatem musimy się zastanowić, jakich czynów on sam jest
przyczyną i dla jakich jest on pierwszą zasadą. W rzeczywistości wszyscy się co
do tego zgadzamy, że jest on przyczyną tego, co dobrowolne, i tego, o czym każdy
42
Analityki wtóre, ks. I, rozdz. 1.
43
Ten problem, tylko przy innej okazji, podejmuje Arystoteles wyżej, w rozdz. l, ks. I.
Zastanawia się tam, w jaki sposób człowiek staje się szczęśliwy. Wymienia różne środki, z których
jedne nauka i ćwiczenie, znajdują się w dyspozycji człowieka, inne natomiast natura, przypadek, [ Pobierz całość w formacie PDF ]

Linki